کاروان اسیران کربلا در اربعین امام حسین (ع) کجا بود؟
از نظر تاریخی بعد از واقعه عاشورا اخبار چندانی از ماجرای سفر کاروان اسرا در دسترس نیست. مرحوم شیخ عباس قمی در کتاب «نفس المهموم» به این موضوع اشاره کرده که کاروان اسرای روز اول صفر به شام رسیده‌اند، اما اینکه دقیقاً چند روز در راه بوده‌اند و از چه مسیری خود را به شام رسانده‌اند مشخص نیست.
برای پی بردن به مسیر حرکت کاروان اسرای به معتبر‌ترین و کامل‌ترین منبع موجود یعنی دانشنامه امام حسین (ع) که حاوی چهار هزار و 191 حدیث و گزارش اس ۹۰ بت تاریخی درباره سیدالشهداست رجوع کرده‌ایم. این دانشنامه به همت مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث و تحت نظر آیت‌الله ری شهری تهیه شده و حاصل ده سال کار پژوهشی است. همراه با این کتاب پنج نقشه ابتکاری نیز منتشر شده که یکی از آنها به خط سیر کاروان حسینی از مدینه به مدینه اختصاص دارد.
مسیر اول: راه بادیه
شهرت: راه بادیه الشام
طول: حدود 800 کیلومتر
ویژگی: کوتاه‌ترین مسیر برای رسیدن از کوفه به شام (قوی‌ترین احتمال)
مسیر دوم: فرات
شهرت: طریق الفرات
طول: 1200 کیلومتر
ویژگی: دسترسی داشتن به آب (احتمال متوسط)
مسیر سوم: دجله
شهرت: راه سلطانی
طول: 1600 کیلومتر
ویژگی: طولانی‌ترین مسیر، عبور از چندین شهر پرجمعیت (احتمال ضعیف)
آیا کاروان اربعین به کربلا رسید؟
درباره اربعین بین علما اختلاف است. عده‌ای با وجود مسیر طولانی، امکان حضور کاروان اسراء در کربلا در روز اربعین را منتفی می‌دانند. عده‌ای هم این امکان را میسر دانسته و معتقدند اگر کاروان اسراء روز اول صفر در شام بوده باشد، می‌توانسته از مسیر بادیه خود را در اربعین به کربلا برساند.
کوفه در عرض جغرافیایی حدود 32 درجه و دمشق در عرض جغرافیایی حدود 33 واقع است. این بدان معناست که مسیر طبیعی میان این دو شهر تقریباً روی یک مدار قرار دارد و نیازی به بالا رفتن و پایین آمدن روی زمین جزء در حد کسری از یک درجه نیست. روی این مدار راهی واقع بوده که به راه بادیه مشهور بوده است.
این مسیر کوتاه‌ترین راه بین این دو شهر است و حدود 923 کیلومتر مسافت داشته. مشکل اصلی این راه کوتاه، گذشتن آن از صحرای بزرگ میان عراق و شام است که از روزگاران کهن به «بادیه الشام» مشهور بود.
این مسیر برای افرادی قابل استفاده بوده که امکانات کافی - به ویژه آب- برای پیمودن مسافت‌های طولانی را داشته‌اند. هرچند گاهی شتاب مسافر، او را وادار به پیمودن این مسیر می‌کرده است.
دلیل تاریخی: نخستین و معتبر‌ترین
راه کناره فرات و راه سلطانی، هر دو دارای شهرهای بسیاری بودند و اگر این راه‌ها مسیر حرکت اسرای کربلا بود، باید نقل‌هایی از مواجهه مردم این شهر‌ها با کاروانیان یا مشاهده شدن آنها در آن شهر‌ها در منابع معتبر می‌آمد. چنان که در کربلا، کوفه و شام چنین گزارش‌هایی وجود دارد اما در این خصوص هیچ نقلی نیامده است. بنا‌براین به نظر میرسد مسیر حرکت اسرای کربلا از جایی بوده که کمترین حضور مردمی را داشته که همان مسیر بادیه است.
اعتراضاتی که از لحظه شهادت امام حسین (ع) علیه حکومت اموی حتی به وسیله برخی طرفداران حکومت و خانواده جنایتکاران انجام شد و بازتابی که واقعه عاشورا در کوفه به وجود آورد، قاعدتاً حکومت را از اینکه اسراء و سر مطهر امام را از مسیر شهر‌ها و آبادی‌های پرجمعیت عبور دهند باز می‌داشت. به همین دلیل احتمالاً انتخاب آنها راه بادیه بود.
راه دوم: راه کناره فرات
فرات یکی از دو رود بزرگ عراق است که از ترکیه سرچشمه می‌گیرد و پس از گذشتن از سوریه و عراق به خلیج فارس می‌پیوندد. کوفیان برای مسافرت به شمال عراق و شام از کناره این رود حرکت می‌کردند تا هم به آب دسترسی داشته باشند و هم از امکانات شهرهای ساخته شده در کناره فرات استفاده کنند.
لشکرهای انبوه و کاروان‌های بزرگ که به آب فراوان نیاز داشتند، ناگزیر از پیمودن این مسیر بودند. این مسیر ابتدا از کوفه به مقدار زیادی به سوی شمال غرب می‌رود و سپس از آنجا به سوی جنوب بر‌می‌گردد و با گذر از بسیاری از شهرهای شام به دمشق میرسد. این راه انشعابات متعدد داشته و با طول تقریبی 1190 تا 1333 کیلومتر جایگزین مناسبی برای راه کوتاه اما سخت بادیه بود.
دلیل تاریخی
در کتاب معجم البلدان که یک کتاب کهن جغرافیایی است، در معرفی بخشی از شهر حلب در شام آمده: «در غرب شهر و در دامنه کوه جوشن، قبر محسن بن حسین (ع) است که گمان دارند وقتی اسرای کربلا را از عراق به دمشق می‌بردند، او از مادرش سقط شده یا کودکی بوده و همراه آنان که در حلب درگذشته و همانجا دفن شده است.»
این گزارش در صورت درستی عبور کاروان از راه بادیه را نفی می‌کند و می‌تواند دلیلی بر اثبات راه فرات باشد که از حلب عبور می‌کند.
نقد دلیل
بیشتر مقتل‌شناسان معتقدند اساساً امام حسین (ع) فرزندی به نام محسن و همسر بارداری در کربلا نداشته و به همین دلیل احتمال این مسیر ضعیف است.
راه سوم: راه کناره دجله
دجله رود دیگر بزرگ در عراق است و آن هم مانند فرات از ترکیه سرچشمه می‌گیرد، اما از شام نمی‌گذرد و در گذشته برای رفتن به شمال شرق عراق از مسیر کناره آن استفاده می‌کردند.
این راه مسیر اصلی میان کوفه و دمشق نبوده و باید پس از پیمودن مقدار کوتاهی از آن، کم‌کم به سمت غرب پیچید و پس از طی مسیر نه‌چندان کوتاهی به راه کناره فرات پیوست و از آن طریق وارد دمشق شد.
این مسیر را می‌توان سه ضلع از یک مستطیل دانست که ضلع دیگر طولی آن را راه بادیه تشکیل می‌دهد. از این رو از همه راه‌های دیگر طولانی‌تر است و طول آن حدود 1545 کیلومتر است. این راه را «راه سلطانی» هم نامیده‌اند.
دلیل تاریخی
برخی معتقدند مسیر انتقال کاروان اسرای کربلا و سر مبارک حضرت سیدالشهدا (ع) به شام، یک مسیر بوده و با توجه به روایت معتبر ابن شهرآشوب که ماجرای ورود سر مبارک امام حسین (ع) به دیر یک راهب نصرانی را تأیید می‌کند، می‌گویند مسیر دجله یا همان راه سلطانی سندیت دارد. چون دیر راهب در منزل قنسرین قرار داشت.
نقد دلیل
پیش فرض این استدلال، یعنی یکی بودن مسیر حرکت کاروان اسرای کربلا و سر مبارک امام حسین (ع) است که البته چندان مورد تأیید نیست.
این احتمال وجود دارد که سر مطهر را در شهر‌ها چرخانده باشند، اما اسرای کربلا را از راهی کوتاه‌تر برده باشند. حتی در برخی اخبار آمده که سر مطهر امام را پس از ورود اسرای کربلا به شام، در شهرهای شام هم گرداندند.
مسیر حرکت کاروان از شام به مدینه
بر اساس نقشه ویژه دانشنامه امام حسین (ع) فاصله میان دمشق تا مدینه تقریباً 1229 کیلومتر است و با احتساب دمشق و مدینه شامل 32 منزل بوده است.
کاروان اسرای کربلا در بازگشت از شام قطعاً این مسیر را پیموده‌اند و چنانچه در ضمن حرکت به کربلا هم رفته باشند، مسیر بسیار طولانی‌تری را سپری کرده‌اند.
حرکت پر رنج خانواده امام و همراهانش از مدینه آغاز شد و به مدینه هم ختم شد. حداقل مسیری که این بزرگواران طی کرده‌اند با فرض رفتن از کوفه به دمشق، از کوتاه‌ترین مسیر یعنی راه بادیه و عدم احتساب رفتن مجدد به کربلا حدود 4100 کیلومتر است.
برچسب: ،
