از نظر تاريخي بعد از واقعه عاشورا اخبار چنداني از ماجراي سفر كاروان اسرا در دسترس نيست. مرحوم شيخ عباس قمي در كتاب «نفس المهموم» به اين موضوع اشاره كرده كه كاروان اسراي روز اول صفر به شام رسيده‌اند، اما اينكه دقيقاً چند روز در راه بوده‌اند و از چه مسيري خود را به شام رسانده‌اند مشخص نيست.
براي پي بردن به مسير حركت كاروان اسراي به معتبرترين و كامل‌ترين منبع موجود يعني دانشنامه امام حسين (ع) كه حاوي چهار هزار و 191 حديث و گزارش اس ۹۰ بت تاريخي درباره سيدالشهداست رجوع كرده‌ايم. اين دانشنامه به همت مؤسسه علمي فرهنگي دارالحديث و تحت نظر آيت‌الله ري شهري تهيه شده و حاصل ده سال كار پژوهشي است. همراه با اين كتاب پنج نقشه ابتكاري نيز منتشر شده كه يكي از آنها به خط سير كاروان حسيني از مدينه به مدينه اختصاص دارد.
مسير اول: راه باديه
شهرت: راه باديه الشام
طول: حدود 800 كيلومتر
ويژگي: كوتاه‌ترين مسير براي رسيدن از كوفه به شام (قوي‌ترين احتمال)
مسير دوم: فرات
شهرت: طريق الفرات
طول: 1200 كيلومتر
ويژگي: دسترسي داشتن به آب (احتمال متوسط)
مسير سوم: دجله
شهرت: راه سلطاني
طول: 1600 كيلومتر
ويژگي: طولاني‌ترين مسير، عبور از چندين شهر پرجمعيت (احتمال ضعيف)
آيا كاروان اربعين به كربلا رسيد؟
درباره اربعين بين علما اختلاف است. عده‌اي با وجود مسير طولاني، امكان حضور كاروان اسراء در كربلا در روز اربعين را منتفي مي‌دانند. عده‌اي هم اين امكان را ميسر دانسته و معتقدند اگر كاروان اسراء روز اول صفر در شام بوده باشد، مي‌توانسته از مسير باديه خود را در اربعين به كربلا برساند.
كوفه در عرض جغرافيايي حدود 32 درجه و دمشق در عرض جغرافيايي حدود 33 واقع است. اين بدان معناست كه مسير طبيعي ميان اين دو شهر تقريباً روي يك مدار قرار دارد و نيازي به بالا رفتن و پايين آمدن روي زمين جزء در حد كسري از يك درجه نيست. روي اين مدار راهي واقع بوده كه به راه باديه مشهور بوده است.
اين مسير كوتاه‌ترين راه بين اين دو شهر است و حدود 923 كيلومتر مسافت داشته. مشكل اصلي اين راه كوتاه، گذشتن آن از صحراي بزرگ ميان عراق و شام است كه از روزگاران كهن به «باديه الشام» مشهور بود.
اين مسير براي افرادي قابل استفاده بوده كه امكانات كافي - به ويژه آب- براي پيمودن مسافت‌هاي طولاني را داشته‌اند. هرچند گاهي شتاب مسافر، او را وادار به پيمودن اين مسير مي‌كرده است.
دليل تاريخي: نخستين و معتبرترين
راه كناره فرات و راه سلطاني، هر دو داراي شهرهاي بسياري بودند و اگر اين راه‌ها مسير حركت اسراي كربلا بود، بايد نقل‌هايي از مواجهه مردم اين شهر‌ها با كاروانيان يا مشاهده شدن آنها در آن شهر‌ها در منابع معتبر مي‌آمد. چنان كه در كربلا، كوفه و شام چنين گزارش‌هايي وجود دارد اما در اين خصوص هيچ نقلي نيامده است. بنابراين به نظر ميرسد مسير حركت اسراي كربلا از جايي بوده كه كمترين حضور مردمي را داشته كه همان مسير باديه است.
اعتراضاتي كه از لحظه شهادت امام حسين (ع) عليه حكومت اموي حتي به وسيله برخي طرفداران حكومت و خانواده جنايتكاران انجام شد و بازتابي كه واقعه عاشورا در كوفه به وجود آورد، قاعدتاً حكومت را از اينكه اسراء و سر مطهر امام را از مسير شهر‌ها و آبادي‌هاي پرجمعيت عبور دهند باز مي‌داشت. به همين دليل احتمالاً انتخاب آنها راه باديه بود.
راه دوم: راه كناره فرات
فرات يكي از دو رود بزرگ عراق است كه از تركيه سرچشمه مي‌گيرد و پس از گذشتن از سوريه و عراق به خليج فارس مي‌پيوندد. كوفيان براي مسافرت به شمال عراق و شام از كناره اين رود حركت مي‌كردند تا هم به آب دسترسي داشته باشند و هم از امكانات شهرهاي ساخته شده در كناره فرات استفاده كنند.
لشكرهاي انبوه و كاروان‌هاي بزرگ كه به آب فراوان نياز داشتند، ناگزير از پيمودن اين مسير بودند. اين مسير ابتدا از كوفه به مقدار زيادي به سوي شمال غرب مي‌رود و سپس از آنجا به سوي جنوب بر‌مي‌گردد و با گذر از بسياري از شهرهاي شام به دمشق ميرسد. اين راه انشعابات متعدد داشته و با طول تقريبي 1190 تا 1333 كيلومتر جايگزين مناسبي براي راه كوتاه اما سخت باديه بود.
دليل تاريخي
در كتاب معجم البلدان كه يك كتاب كهن جغرافيايي است، در معرفي بخشي از شهر حلب در شام آمده: «در غرب شهر و در دامنه كوه جوشن، قبر محسن بن حسين (ع) است كه گمان دارند وقتي اسراي كربلا را از عراق به دمشق مي‌بردند، او از مادرش سقط شده يا كودكي بوده و همراه آنان كه در حلب درگذشته و همانجا دفن شده است.»
اين گزارش در صورت درستي عبور كاروان از راه باديه را نفي مي‌كند و مي‌تواند دليلي بر اثبات راه فرات باشد كه از حلب عبور مي‌كند.
نقد دليل
بيشتر مقتل‌شناسان معتقدند اساساً امام حسين (ع) فرزندي به نام محسن و همسر بارداري در كربلا نداشته و به همين دليل احتمال اين مسير ضعيف است.
راه سوم: راه كناره دجله
دجله رود ديگر بزرگ در عراق است و آن هم مانند فرات از تركيه سرچشمه مي‌گيرد، اما از شام نمي‌گذرد و در گذشته براي رفتن به شمال شرق عراق از مسير كناره آن استفاده مي‌كردند.
اين راه مسير اصلي ميان كوفه و دمشق نبوده و بايد پس از پيمودن مقدار كوتاهي از آن، كم‌كم به سمت غرب پيچيد و پس از طي مسير نه‌چندان كوتاهي به راه كناره فرات پيوست و از آن طريق وارد دمشق شد.
اين مسير را مي‌توان سه ضلع از يك مستطيل دانست كه ضلع ديگر طولي آن را راه باديه تشكيل مي‌دهد. از اين رو از همه راه‌هاي ديگر طولاني‌تر است و طول آن حدود 1545 كيلومتر است. اين راه را «راه سلطاني» هم ناميده‌اند.
دليل تاريخي
برخي معتقدند مسير انتقال كاروان اسراي كربلا و سر مبارك حضرت سيدالشهدا (ع) به شام، يك مسير بوده و با توجه به روايت معتبر ابن شهرآشوب كه ماجراي ورود سر مبارك امام حسين (ع) به دير يك راهب نصراني را تأييد مي‌كند، مي‌گويند مسير دجله يا همان راه سلطاني سنديت دارد. چون دير راهب در منزل قنسرين قرار داشت.
نقد دليل
پيش فرض اين استدلال، يعني يكي بودن مسير حركت كاروان اسراي كربلا و سر مبارك امام حسين (ع) است كه البته چندان مورد تأييد نيست.
اين احتمال وجود دارد كه سر مطهر را در شهر‌ها چرخانده باشند، اما اسراي كربلا را از راهي كوتاه‌تر برده باشند. حتي در برخي اخبار آمده كه سر مطهر امام را پس از ورود اسراي كربلا به شام، در شهرهاي شام هم گرداندند.
مسير حركت كاروان از شام به مدينه
بر اساس نقشه ويژه دانشنامه امام حسين (ع) فاصله ميان دمشق تا مدينه تقريباً 1229 كيلومتر است و با احتساب دمشق و مدينه شامل 32 منزل بوده است.
كاروان اسراي كربلا در بازگشت از شام قطعاً اين مسير را پيموده‌اند و چنانچه در ضمن حركت به كربلا هم رفته باشند، مسير بسيار طولاني‌تري را سپري كرده‌اند.
حركت پر رنج خانواده امام و همراهانش از مدينه آغاز شد و به مدينه هم ختم شد. حداقل مسيري كه اين بزرگواران طي كرده‌اند با فرض رفتن از كوفه به دمشق، از كوتاه‌ترين مسير يعني راه باديه و عدم احتساب رفتن مجدد به كربلا حدود 4100 كيلومتر است.
برچسب:
،
ادامه مطلب
امتیاز دهید:
رتبه از پنج:
0
بازدید:
